Analiza zmian

Aplikacje mapowe powstały na podstawie danych zebranych w opracowaniu wydanym w 2020 r. przez Marszałka Województwa Podlaskiego pt. „Analizy zmian struktury własności oraz monitoring zmian sposobu użytkowania i bonitacji gruntów w województwie podlaskim w latach 2001-2020”.

Analizie poddane zostały wykazy gruntów, zestawienia zbiorcze danych z ewidencji gruntów oraz dane z ogólnodostępnych źródeł m.in. z Głównego Urzędu Statystycznego.

Aplikacja mapowa składa się z następujących analiz:

• Struktura zmian sposobu użytkowania gruntów
• Struktura zmian własności gruntów
• Struktura klas bonitacyjnych w użytkach rolnych i lasach
• Warunki gospodarowania na gruntach
• Dynamika zmian ludności w okresie 2001 – 2020

Struktura zmian sposobu użytkowania gruntów

Do przeanalizowania struktury użytkowania gruntów i zaistniałych na przestrzeni lat zmian wykorzystano dane zawarte w zestawieniach dotyczących gmin i powiatów z lat 2001, 2011 i 2020.  Zestawienia z wymienionych okresów były prowadzone według innych rozporządzeń „w sprawie ewidencji gruntów i budynków”. Dla zminimalizowania różnic zaliczania poszczególnych użytków w latach poprzednich niektóre użytki zostały przeniesione do innych grup lub dopasowane do obecnego nazewnictwa.

Na przestrzeni badanego okresu ogólna powierzchnia województwa wzrosła o 986 ha i według stanu na 2020 rok wynosi 2 018 506 ha. W całości powierzchni największy udział posiadały grunty rolne stanowiące 64% obszaru województwa podlaskiego. Na drugiej pozycji znalazły się grunty leśne – 31%, grunty zabudowane i zurbanizowane – 4%. Najmniejszy udział zajmowały pozostałe grunty – 1%, do których zaliczono użytki ekologiczne, grunty pod wodami i tereny różne. Wśród gruntów rolnych najwięcej było gruntów ornych stanowiących 60% powierzchni użytkowanej rolniczo. Na kolejnych miejscach znalazły się łąki i pastwiska posiadające podobne areały, razem zajmowały 31% gruntów rolnych.

Struktura zmian własności gruntów

Analiza przeprowadzona została w oparciu o podział na grupy rejestrowe, które na przestrzeni lat regulowały różne rozporządzenia w sprawie ewidencji gruntów i budynków. Ilość grup rejestrowych określonych w rozporządzeniu z 2001 r. wynosiła 11 natomiast od 2011 r. było ich już 15. W celu należytego porównania z tym okresem, do analizy związanej ze strukturą własnościową gruntów, dokonano złączenie odpowiednich grup w latach 2011 i 2020 uwzględniając właściwe podmioty władania.

W obowiązującym na początku 2001 roku rozporządzeniu w sprawie ewidencji gruntów i budynków struktura władania była podzielona na 11 grup rejestrowych, w skład których wchodziły:

• grupa 1 – grunty Skarbu Państwa z wyłączeniem gruntów przekazanych w użytkowanie wieczyste;
• grupa 2 – grunty Skarbu Państwa przekazane w użytkowanie wieczyste;
• grupa 3 – grunty państwowych osób prawnych;
• grupa 4 – grunty gmin i związków międzygminnych, z wyłączeniem gruntów przekazanych w użytkowanie wieczyste;
• grupa 5 – grunty gmin i związków międzygminnych, przekazane w użytkowanie wieczyste;
• grupa 6 – grunty komunalnych osób prawnych;
• grupa 7 – grunty osób fizycznych;
• grupa 8 – grunty spółdzielni;
• grupa 9 – grunty kościołów i związków wyznaniowych;
• grupa 10 – grunty wspólnot gruntowych;
• grupa 11 – grunty osób prawnych niewymienionych w punktach poprzednich.

W 2011 roku obowiązywało rozporządzenie w sprawie ewidencji gruntów i budynków z dnia 29 marca 2001 roku, które wprowadziło kolejne cztery grupy rejestrowe. Podział ten został utrzymany przy kolejnych nowelizacjach rozporządzenia i wyglądał następująco:

• grupa 1 – Skarb Państwa, jeżeli nie występuje w zbiegu z użytkownikami wieczystymi;
• grupa 2 – Skarb Państwa, jeżeli występuje w zbiegu z użytkownikami wieczystymi;
• grupa 3 – jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, przedsiębiorstwa państwowe i inne państwowe osoby prawne;
• grupa 4 – gminy i związki międzygminne, jeżeli nie występują w zbiegu z użytkownikami wieczystymi;
• grupa 5 – gminy i związki międzygminne, jeżeli występują w zbiegu z użytkownikami wieczystymi;
• grupa 6 – jednoosobowe spółki jednostek samorządu terytorialnego i inne osoby prawne, których organami założycielskimi są organy samorządu terytorialnego;
• grupa 7 – osoby fizyczne;
• grupa 8 – spółdzielnie;
• grupa 9 – kościoły i związki wyznaniowe;
• grupa 10 – wspólnoty gruntowe;
• grupa 11 – powiaty i związki powiatów, jeżeli nie występują w zbiegu z użytkownikami wieczystymi;
• grupa 12 – powiaty i związki powiatów, jeżeli występują w zbiegu z użytkownikami wieczystymi;
• grupa 13 – województwa, jeżeli nie występują w zbiegu z użytkownikami wieczystymi;
• grupa 14 – województwa, jeżeli występują w zbiegu z użytkownikami wieczystymi;
• grupa 15 – spółki prawa handlowego i inne podmioty ewidencyjne niewymienione w punkcie 1–14.

We wszystkich trzech analizowanych okresach w strukturze władania w województwie podlaskim dominują grunty należące do osób fizycznych, które stanowią niespełna 70% wszystkich gruntów analizowanego terenu. Od 2001 roku liczba gruntów należących do osób fizycznych z 1 345 308 ha wzrosła w 2011 roku o 31 009 ha, a następnie w 2020 o kolejne 8 577 ha, by osiągnąć łączną powierzchnię 1 384 894 ha.

Drugą, co do wielkości powierzchnię stanowią grunty należące do Skarbu Państwa. W porównaniu do gruntów będących we władaniu osób fizycznych, liczba ta w analizowanym okresie się zmniejsza. W 2001 roku łączna powierzchnia gruntów wynosiła 594 433 ha, w ciągu kolejnych 10 lat zmniejszyła się o 43 137 ha. Z kolei w latach 2011–2020 spadek powierzchni gruntów Skarbu Państwa był mniejszy niż w poprzednim przedziale. Powierzchnia zmniejszyła się o 14 878 ha i na początku 2020 roku wyniosła 536 418 ha, co stanowi 26% obszaru województwa.

Trzecim co do wielkości obszarem są grupy rejestrowe skupiające grunty należące do gmin i związków międzygminnych. Powierzchnia w porównaniu do gruntów we władaniu osób fizycznych i Skarbu Państwa jest znacznie mniejsza i wynosi zaledwie 2% województwa. Tereny gminne na przestrzeni lat ulegały różnym zmianom. W latach 2001–2011 powierzchnia gruntów z 43 588 ha, uległa wzrostowi do 45 790 ha (wzrost o 2 202 ha), by w latach 2011–2020 nieznacznie się zmniejszyć o 563 ha i w końcowym roku poddanemu analizie osiągnąć 45 227 ha.

Pozostałe grupy rejestrowe pojedynczo stanowią niewielki odsetek powierzchni na tle województwa, za to łącznie zajmują około 3% obszaru województwa podlaskiego.

Struktura klas bonitacyjnych w użytkach rolnych i lasach

Grunty orne dzielą się na 9 klas bonitacyjnych:
Klasa I – gleby orne najlepsze
Klasa II – gleby orne bardzo dobre
Klasa IIIa – gleby orne dobre
Klasa IIIb – gleby orne średnio dobre
Klasa IVa – gleby orne średniej jakości, lepsze
Klasa IVb – gleby orne średniej jakości, gorsze
Klasa V – gleby orne słabe
Klasa VI – gleby orne najsłabsze
Klasa VIz – gleby orne najsłabsze, trwale za suche lub za mokre

Łąki trwałe i pastwiska trwałe dzielą się na 6 klas bonitacyjnych”
Klasa I – gleby najlepsze
Klasa II – gleby bardzo dobre
Klasa III – gleby dobre
Klasa IV – gleby średniej jakości
Klasa V – gleby słabe
Klasa VI – gleby najsłabsze

Grunty leśne dzielą się na 6 klas bonitacyjnych:
Klasa I – gleby najlepsze
Klasa II – gleby bardzo dobre
Klasa III – gleby dobre
Klasa IV – gleby średniej jakości
Klasa V – gleby słabe
Klasa VI – gleby najsłabsze

Na terenie województwa podlaskiego najlepsze grunty orne sklasyfikowane są jako klasa II. Występują wręcz symbolicznie na terenie sześciu gmin: Przytuły, Drohiczyn, Grodzisk, Piątnica, Hajnówka i Szepietowo. Grunty o bardzo dobrych właściwościach fizyczno-chemicznych sklasyfikowane jako IIIa i IIIb występują najliczniej w gminach Bielsk Podlaski, Szepietowo i Drohiczyn. Gleb słabych i najsłabszych zaliczanych do klas V, VI i VIz najwięcej jest w gminach Kolno i Sokółka.

Najlepsze łąki i pastwiska na terenie opracowania sklasyfikowane jako klasa II znajdują się w dwunastu gminach, największy areał (8 ha) zajmują w gminie Łomża. Użytki zielone klasy III najliczniej występują w gminie Bielsk Podlaski, jest ich tam aż 1 239 ha, na kolejnych miejscach znajdują się gminy Brańsk (777 ha), Hajnówka (624 ha) oraz Boćki (620 ha). Największe obszary łąk i pastwisk słabych i najsłabszych znajdują się na terenie gmin Turośl, Sztabin i Grajewo.

Lasy klasy II położone są na terenie dwóch gmin Piątnicy i Bielska Podlaskiego. Grunty leśne należące do klasy III największe powierzchnie zajmują na terenie gminy miejskiej Brańsk (220 ha) i gminy Zambrów (200 ha). Największe powierzchnie lasów siedlisk najsłabszych (sklasyfikowanych jako V i VI klasa) znajdują się w gminie Milejczyce i Zabłudów. Terenów leśnych nieobjętych gleboznawczą klasyfikacją gruntów najwięcej figuruje w gminie Płaska, Giby i Gródek. Na kolejnych trzech miejscach znalazły się gminy z powiatu hajnowskiego: Narewka, Hajnówka i Białowieża.

Do scharakteryzowania zmian w strukturze klas bonitacyjnych wykorzystano zestawienia dla poszczególnych powiatów z lat 2000 i 2019. Przyjmuje się, że klasy bonitacyjne pozostają na przestrzeni wielu lat niezmienne, pomijając zjawiska nagłe (np. klęski żywiołowe) lub długofalowe (np. zjawisko erozji). Taki stan rzeczy przemawia za dłuższym okresem porównawczym.

W województwie podlaskim w 2000 roku ogółem było 1 206 173 ha gruntów rolnych, powierzchnia ta w ciągu 19 lat wzrosła o 19 395 ha. Bardzo duży wzrost zanotowały grunty rolne nieklasyfikowane. Z obszaru 198 ha wzrosły aż do 23 073 ha. W tendencje tą wpisują się również tereny użytków zielonych, które w stosunku do 2000 roku powiększyły się o 10 842 ha obejmując w 2019 roku obszar równy 411 695 ha. Spadek o 14 322 ha zanotowały grunty orne, których powierzchnia finalnie wyniosła 790 800 ha.  Zmniejszenie się obszaru gruntów ornych było wynikiem spadku powierzchni gruntów słabych i najsłabszych. Klasy od V-VIz razem uległy pomniejszeniu o 18 518 ha. Grunty tych klas przedstawiają bardzo niską przydatność rolniczą i związku z tym na przestrzeni lat ulegały zalesieniom, bardzo często z wykorzystaniem programów zalesieniowych lub w wyniku naturalnej sukcesji roślinności leśnej. Grunty orne klasy I na obszarze opracowania nie występowały, a powierzchnia klasy II nie uległa zmianie (8 ha). Gleby klas pozostałych zanotowały niewielki wzrost powierzchni (o około 1%). W głównej mierze jest to wynikiem opisanych powyżej zmian w sposobie prowadzenia EGiB, czyli objęciem klasyfikacją gruntów pod wodami, stawami oraz zaliczeniem do gruntów rolnych gruntów rolnych zabudowanych i części terenów zadrzewionych i zakrzewionych.

Wśród użytków zielonych spadek natomiast zanotowały klasy najlepsze, bardzo dobre i dobre. W 2000 roku łąk i pastwisk klasy I był 1 ha, spadek w tym przypadku wyniósł 100%. Klasa II z 45 ha zmniejszyła się do 43 ha. Użytki zielone sklasyfikowane jako grunty dobre uległy zmniejszeniu o 441 ha, w 2019 roku obejmowały obszar 17 799 ha. Pozostałe klasy powiększyły swoje areały, klasy IV i V zwiększyły się średnio o 3% osiągając w 2019 roku analogicznie 176 410 ha i 146 043 ha. Grunty najsłabsze w tym samym okresie zajmowały obszar 71 400 ha, wzrost o 909 ha.

Grunty leśne w województwie w 2019 roku zajmowały obszar 633 657 ha, co stanowi wzrost o 32 342 ha w stosunku do roku 2000. Lasy o najlepszej klasie gruntów na terenie opracowania w analizowanym okresie nie występowały, obszar klasy bardzo dobrej (II) powiększyły się o 2 ha, zajmując w 2019 roku 23 ha. Pozostałe grunty leśne objęte klasyfikacją zanotowały spadek powierzchni. Największe uszczuplenie zanotowała klasa VI, która zmniejszyła się o 4 811 ha. Razem powierzchnia lasów klasy od III–VI zmniejszyła się o 10 636 ha. Najliczniejszą grupą wśród gruntów leśnych stanowią tereny nieobjęte gleboznawczą klasyfikacją gruntów. Są to lasy w większości należące do Państwowych Gospodarstw Leśnych. W 2019 roku stanowiły aż 67% (422 228 ha) ogółu gruntów leśnych, a w stosunku do 2000 roku powiększyły się o 11% (42 976 ha).

Warunki gospodarowania na gruntach

Grunty o najlepszych walorach rolniczych skupiają się w południowej i południowo-zachodniej części województwa podlaskiego, szczególnie w powiatach bielskim, wysokomazowieckim i siemiatyckim.

Najgorzej w tej statystyce wypadają powiaty grajewski i kolneński, na terenie których brak jest gmin z odsetkiem gruntów rolnych bardzo dobrych, dobrych i średnich powyżej 40%. Na terenie całego województwa podlaskiego 48 gmin przekroczyło próg 40% udziału gleb klas z zakresu II-IVb, wśród nich jest 16 gmin w przedziale 40%-60% oraz 6 gmin które przekroczyły próg 60%. Do gmin o najlepszych walorach rolniczych należą: Czyże, Jaświły, Czyżew, Klukowo, Szepietowo i miasto Zambrów.
Ważnym elementem krajobrazu Podlasia są lasy.  Gminy o współczynniku lesistości powyżej 40% (23 gminy) ciągną się wzdłuż prawie całej wschodniej granicy województwa. Obszary te należą do Puszczy Białowieskiej i Knyszyńskiej oraz dalej na północy do Puszczy Augustowskiej. Gminy Nowinka, Płaska, Czarna Białostocka, Gródek, Supraśl, Białowieża, Narewka, Giby i Mielnik posiadają udział gruntów leśnych na poziomie wyższym niż 60%. Liderem w tej grupie jest gmina Białowieża, która zalesiona jest w 89%.

Dynamika zmian ludności w okresie 2001 – 2020

Wśród powiatów w okresie od 2001 do 2020 roku tylko cztery zanotowały przyrost populacji. Największy wzrost liczby ludności zaobserwowano w powiecie  białostockim i w mieście Białystok. Ten pierwszy w analizowanym okresie zwiększył się o 9 966 osób, jest to zwiększenie na poziomie około 7%, miasto wojewódzkie powiększyło się zaś o 8 321 osób, co daje wzrost o około 3%. Niewielki wzrost na poziomie 869 osób zanotowało miasto Suwałki. Otaczający je powiat suwalski w okresie 2001–2020 miał zróżnicowaną dynamikę zmian, w pierwszym okresie zauważono wzrost o 797 osób, natomiast w drugim spadek o 548 osób, co finalnie w całości pozwoliło na utrzymanie dodatniego bilansu. Podobnie sytuacja wyglądała w powiecie augustowskim, który w pierwszej części okresu miał bilans dodatni, natomiast w  okresie 2011–2020 zanotował duży spadek - i w ostatecznym rozliczeniu zakończył ze spadkiem na poziomie około 2%. Najgorzej w tej statystyce wyglądają powiaty: hajnowski, siemiatycki, bielski i sokólski, w których ubyło mieszkańców o 10%. Najwięcej ludności zmalało w powiecie sokólskim, populacja zmniejszyła się o 8 869 osób. Pod względem procentowym najbardziej wyludnił się obszar powiatu hajnowskiego w stosunku do roku 2001 populacja zmniejszyła się o około 16%.

Rozpatrując charakterystykę zmian liczby ludności w rozbiciu na gminy największy wzrost widać w mieście Białystok oraz otaczających go gminach ościennych. Cztery z nich, z najwyższym procentowym wzrostem (powyżej 25%) w badanym okresie należą do powiatu białostockiego, są to: Wasilków, Juchnowiec Kościelny, Supraśl i Turośń Kościelna. Gmina Wasilków w  okresie od 2001 do 2020 roku powiększyła się o 5 569 mieszkańców co stanowi znaczny wzrost - o 46 %. Dodatni bilans ludności odnotowano na obszarze 20 gmin województwa podlaskiego. Najgorzej statystyki kształtują się w gminach powiatu hajnowskiego (Czyże, Dubicze Cerkiewne, Narew), bielskiego (Orla, Rudka) oraz siemiatyckiego (Milejczyce, Nurzec-Stacja), w których spadki przekroczyły 24%. Największe zmniejszenie liczby ludności odnotowała gmina Czyże, które wyniosło 879 osób, co przekłada się na spadek o 31%.